terapia Bielsko | Psychoterapia Bielsko Biała

ŻAŁOBA – CZY TO NORMALNE, ŻE TAK SIĘ CZUJĘ?

Co to znaczy „żałoba”?

Najczęściej mówiąc o żałobie mówimy o reakcji danej osoby na śmierć bliskiej osoby. Jednak w szerszym rozumieniu odnosi się ona do myśli i uczuć, które pojawiają się na skutek utraty czegoś lub kogoś dla nas ważnego. Przede wszystkim należy pamiętać, że żałoba jest procesem naturalnego przeżywania straty, a jej przebieg i czas trwania jest bardzo indywidualny dla każdej osoby, a ponadto zależny od kręgu społecznego i tradycji zakorzenionych w danej kulturze. Z tego względu nie możemy mówić o „typowej”, „przepisowej” żałobie. Każdy z nas będzie więc przeżywał stratę na swój własny sposób.

Mimo to najczęściej można zauważyć pewne specyficzne dla tego procesu etap, które zostały opisane między innymi w modelu 5 faz żałoby Kübler-Rossa:

Wyparcie – w tej fazie dochodzi do całkowitego zakwestionowania straty poprzez zaprzeczanie informacjom, uważanie ich za pomyłkę.
Złość – często przejawiająca się w poszukiwaniu winnych lub uczucie wyrzutu kierowane bezpośrednio do osoby zmarłej.
Negocjacja – trzeci etap wiąże się z nadzieją, że w zamian za zmianę własnego stylu życia można uniknąć przyczyny żałoby, np. osoba składa propozycję Bogu, że przestanie pić i być agresywnym, by tylko bliska osoba wyzdrowiała.
Depresja – podczas czwartego etapu ludzie rozpaczają, uznając swoją śmiertelność. Mogą w tym czasie unikać innych, spędzać czas w samotności i wypowiadać twierdzenia typu: „I tak umrę, więc jaki to wszystko ma sens?”; „Bez niego życie i tak nie ma większego sensu…”
Akceptacja – na ostatnim etapie dochodzi do przyjęcia do świadomości straty ukochanej osoby lub innego tragicznego wydarzenia. W tym czasie osoba powoli wraca do swojego naturalnego rytmu życia.

A jeśli reaguję „nietypowo”?

Ponownie należy podkreślić, że nie ma jednego „przepisu na przeżywanie żałoby”. Niekiedy reakcje mogą się nam wydawać niespecyficzne i nie muszą wcale świadczyć o tym, że dzieje się coś niepokojącego. Możemy więc także doświadczać:

Ulga – może pojawiać się szczególnie po długim czasie konieczności opiekowania się osobą chorą lub np. w sytuacjach, gdy zmarły był dla nas zagrożeniem. Należy pamiętać, że mamy się prawo tak czuć! Emocja ta może być związana z poczuciem uwolnienia lub z tym, że już nie musimy się martwić o ukochaną osobą.
Poczucie winy – nierzadko poczucie winy pojawia się w sytuacji śmierci samobójczej osoby bliskiej. Wyniki badań wskazują, że w takich przypadkach jest to najczęstsze uczucie towarzyszące osobom pogrążonym w żałobie po bliskim, który wtargnął się na swe życie. Należy wtedy pamiętać, że samobójstwa dokonane, zwykle są bardzo długo planowane i osoba bardzo dobrze wie, który moment i sposób wybrać, by szansa na odratowanie była najmniejsza, tym samym ograniczając możliwość zapobiegnięcia temu tragicznemu zdarzeniu.
Myśli samobójcze – jeśli myśli te stają się coraz bardziej uporczywe lub długotrwałe należy bezzwłocznie udać się do lekarza, psychologa lub osoby duchownej.

Jak sobie radzić?

Przede wszystkim należy pamiętać, że żałoba potrzebuje czasu na przeżywanie. To prawdopodobnie najtrudniejsza rzecz, z jaką kiedykolwiek przyszło nam się zmierzyć. Każda próba przyspieszenia albo odwleczenia tego procesu może zakończyć się jego przewlekłością. Prędzej czy później emocje i uczucia z nią związane znajdą ujście, nawet w najmniej spodziewanej chwili.

Szczególnie na początku ważne jest by starać się żyć według własnej, znanej rutyny. Dodatkowo spędzać czas z osobami, które będą w stanie przyjąć nasze trudne emocje. Warto pamiętać, że nasi bliscy nie potrafią domyślić się co myślimy, czy czujemy, dlatego warto wprost komunikować im swoje potrzeby.

Literatura:

Poradnik „Nagle sami”: http://naglesami.org.pl/poradnik-nagle-sami.html

Carson, R. C., Butcher, J. N., Mineka, S., & Dietrich, W. (2011). Psychologia zaburzeń. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

ZABURZENIE OSOBOWOŚCI TYPU BORDERLINE

Czym jest zaburzenie osobowości typu Borderline?

Osoby cierpiące na zaburzenie osobowości typu borderline (z pogranicza, ang. borderline personality disorder) charakteryzują się najczęściej zaburzonym obrazem samego siebie, impulsywnymi zachowaniami, trudnościami w relacjach interpersonalnych. Zmagają się z licznymi wybuchami gniewu w ciągu dnia, często przeżywają kryzysy. Kolejną cechą tego zaburzenia jest ogromny strach przed porzuceniem. Biorąc pod uwagę opisane cechy, można łatwo sobie wyobrazić, że utrzymanie więzi z drugim człowiekiem, jest dla takiej osoby sporym wyzwaniem. Jak widać, liczba objawów jest bardzo złożona i może prowadzić do utrudnień w wielu obszarach życia.

W DSM-V znajdziemy szczegółowy opis objawów do których zaliczamy:

Wyobrażanie odrzucenia przez innych i podejmowanie desperackich prób w celu uniknięcia takich sytuacji.
Związki międzyludzkie charakteryzujące się niestabilnością oraz skrajnymi wahaniami polegającymi albo na nadmiernej idealizacji, albo pozbawieniem jakiejkolwiek wartości.
Niestabilny obraz samego siebie.
Impulsywność, która może prowadzić do nadmiernego objadania, przygodnego seksu czy szybkiej jazdy samochodem. Musi ona występować przynajmniej w dwóch obszarach (nie zaliczamy tutaj zachowań samobójczych czy mających na celu samookaleczenie, ponieważ stanowią one kolejny punkt).
Nawracające zachowania, mające na celu samookaleczenie czy nawet próbę samobójczą.
Częste i szybkie zmiany nastrojów, niestabilność emocjonalna zależna często od warunków.
Poczucie ,,pustki” i chroniczna nuda.
Niedostosowanie zachowania, brak kontroli nad negatywnymi emocjami (np. wdawanie się w bójki, częste napady złości).
W wyniku stresu chory może przejawiać wyobrażenia paranoidalne lub bardzo silne obawy dysocjacyjne.

Zaburzenie osobowości typu borderline szacunkowo występuje u około 1,1%-2,5% w populacji ogólnej. Bardzo często współwystępują z innymi zaburzeniami takimi jak np. depresja, zaburzenia odżywiania, fobia społeczna.

Co jest przyczyną?

W przypadku zaburzeń osobowości trudno jest wskazać konkretne, pojedyńcze przyczyny powstawania. U każdej osoby z osobowością borderline objawy oraz ich etiologia mogą być całkowicie odmienne. Badania sugerują jednak istotny wpływ czynników genetycznych oraz biologicznych. Niekiedy obeserwowane są nieprawidłowości w budowie mózgu takie jak np. mniejszy hipokamp i ciało migdałowate, co może się wiązać z agresją i impulsywnością.

Nierzadko osoby dotknięte tym zaburzeniem mają w swej historii życia doświadczenie przemocy seksualnej, fizycznej oraz/i psychicznej w dzieciństwie. Bardzo często mówią także o odrzuceniu emocjonalnym oraz unieważnianiu jako wiodącym wspomnieniu z okresu dorastania.

Jak wygląda proces leczenia?

Proces leczenia jest długotrwały i często wymaga współpracy psychiatry oraz psychoterapeuty. Najczęściej stosuje się farmakoterapię połączoną z psychoterapią. Należy jednak pamiętać, że nie istnieje jeden lek zwalczający zaburzenia osobowości typu borderline. Farmakoterapia ma zazwyczaj na celu złagodzenie poszczególnych objawów. Do najczęściej zalecanych form psychoterapii zalicza się psychoterapię dialektyczno-behawioralną, psychodynamiczną oraz poznawczo-behawioralną. Terapia może przynieść pozytywny wpływ na funkcjonowanie, poprawę samopoczucia oraz umiejętności radzenia sobie z kryzysami, a także polepszenie jakości nawiązywanych relacji z bliskimi.

Wsparcie rodziny

Nie trudno sobie wyobrazić jak ogromnym wyzwaniem dla całej rodziny oraz osób bliskich jest utrzymywanie więzi z osobą o osobowości typu borderline. Wybuchy gniewu, czy ogólna niestabilność emocjonalna, prowadzą bardzo często do wypowiadania przykrych słów, które mogą ranić najbliższych. Również podejmowanie prób samobójczych czy samookaleczeń stawia przed rodziną ogromne wyzwanie i powoduję, że niejednokrotnie żyje ona w stresie. Aby zrozumieć sposób postrzeganie świata osoby dotkniętej tym zaburzeniem, należy spróbować popatrzeć na świat jego oczami. Tylko w ten sposób możemy zobaczyć, z czym ta osoba, tak naprawdę się mierzy. Dlatego często rodzina osoby z osobowością typu borderline jest zachęcana do aktywnego udziału w procesie terapii, poprzez zwiększanie własnej wiedzy na temat zaburzenia oraz ćwiczenia konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnościami bliskiego i wspierania go.

Jeżeli czujesz, że Ty lub Twój bliski może cierpieć na wyżej opisane zaburzenie, zapraszamy do naszego centrum w Bielsku-Białej. Prowadzimy również terapię online.

Źródła

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, Kryteria diagnostyczne z DSM-5, Wydanie 2013

Butcher J.N, Hooley J.M, Mineka S., Psychologia Zaburzeń DSM-V, GWP, 2017

Zdjęcie: <a href=”https://pl.freepik.com/darmowe-zdjecie-wektory/tlo”>Tło zdjęcie utworzone przez freepik – pl.freepik.com</a>

ZABURZENIE OBSESYJNO-KOMPULSYJNE

Kiedy możemy mówić o takim zaburzeniu? Czym jest obsesja a czym kompulsja? Jak sobie pomóc, kiedy nasze natrętne myśli i zachowania stają się uciążliwe?

OCD (obsessive-compulsive disorder) jest to zaburzenie psychiczne, które odznacza się występowaniem natrętnych myśli (obsesji) lub/i kompulsji (powtarzających się zachowań np. ciągłe mycie rąk). Powodują one u człowieka poczucie dyskomfortu, cierpienia i występują przez większość dni przez okres co najmniej 2 tygodni.

Obsesje to uporczywe myśli, wyobrażenia lub impulsy, które są uważane za niewłaściwe. Przykładowo osoba bardzo religijna może mieć bluźniercze myśli. Do najczęściej występujących obsesji zaliczamy:

myśli dotyczące skażenia (np. w wyniku zadrapania, dotknięcia klamki pełnej zarazków);
wątpliwości (np. czy wyłączyliśmy żelazko, światło w pokoju);
agresywne lub przerażające impulsy (np. nagła chęć krzyknięcia w kościele);
wyobrażenia o treści erotycznej (np. wyobrażenia o treści pornograficznej).

Kompulsje, to powtarzające się zachowania, które nie są w żaden sposób użyteczne. Pacjent najczęściej postrzega swoje postępowanie jako sposób na np. zapobieżenie katastrofie, rzadkiej chorobie itp. Stereotypowe zachowania są więc sposobem na zneutralizowanie strachu. Przykładem może być sytuacja, kiedy pacjent wielokrotnie myje ręce w ciągu dnia, chociaż nie musi, ponieważ boi się zarażenia egzotyczną chorobą.

Zarówno natrętne myśli jak i zachowania muszą spełniać poniższe kryteria, żebyśmy mogli mówić o zaburzeniu:

– myśli lub impulsy muszą być postrzegane jako własne;

– próby przeciwstawienia się im są nieskuteczne;

– myśl o wykonaniu przymusu nie powoduje przyjemności (nie dotyczy to uczucia ulgi z powodu spadku lęku czy napięcia)

– myśli, wyobrażenia czy impulsy muszą się powtarzać w bolesny, dokuczliwy sposób, powodując tym samym cierpienie pacjenta i problemy w normalnym funkcjonowaniu.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne dotyczą około 2% populacji. Jedną z najskuteczniejszych form terapii jest poznawczo-behawioralna. Zakłada ona modyfikacje dysfunkcjonalnych ocen i przekonań dotyczących obsesji. Celem leczenia jest zaakceptowanie przez pacjenta natrętnych myśli jako nieistotnych oraz przyjęcie postawy zdystansowanej względem nich. Ponadto terapia uczy sposobów radzenia sobie z napięciem jakie towarzyszy lękowi oraz potrzebie wykonania czynności kompulsywnej.

Jeśli czujesz, że ten problem mógł dotknąć także ciebie, skontaktuj się z nami! Prowadzimy również terapie online.

Źródło:

ICD-10, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, Rewizja X,1996, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, Kraków.

Wells, Terapia poznawcza zaburzeń lękowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010, Kraków

Foto: Ręka zdjęcie utworzone przez freepik – pl.freepik.com

DEPRESJA OSÓB DOROSŁYCH

Czym właściwie jest depresja?

Każdy z nas miewał w swoim życiu chwile, w których czuł się osłabiony, a jego nastrój gwałtownie spadał. Depresja jako zaburzenie psychiczne charakteryzuje się między innymi wspomnianymi problemami. Kiedy zatem należy szukać pomocy, a kiedy możemy uznać dany okres za przejściowy?

Objawy depresji (według DSM-V)

Obniżony nastrój – poczucie pustki, smutku, płaczliwość
Znaczne zmniejszenie zainteresowań i zdolności do odczytywania przyjemności w stosunku do wszystkich lub prawie wszystkich aktywności
Znaczący spadek masy ciała lub jej zwiększenie
Bezsenność lub nadmierna senność
Pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe
Zmęczenie lub poczucie braku energii
Poczucie braku własnej wartości
Zmniejszona zdolność myślenia lub koncentracji albo brak zdecydowania
Nawracające myśli o śmierci

Lista objawów wskazuje, że depresja nie charakteryzuje się jedynie obniżonym nastrojem, ale wieloma dodatkowymi objawami mającymi znaczący wpływ na jakość życia oraz codzienne funkcjonowanie osoby ją dotkniętej.

Czym różni się okres żałoby od epizodu depresji?

Spadek nastroju w okresie po utracie osoby bliskiej różni się od klinicznie rozpoznawanego epizodu depresji. Przede wszystkim ponieważ:

Podczas żałoby zazwyczaj nasze poczucie własnej wartości pozostaje niezmienione. Wyjątek stanowi moment, w którym człowiek niejako wyrzuca sobie zaniedbania wobec osoby, która odeszła. W tym wypadku może on pomniejszać swoją wartość. Depresja za to utrzymuje stan jej obniżenia a czasem wręcz poczucie odrazy do samego siebie.
W procesie żałoby dominującym stanem jest poczucie pustki oraz straty, natomiast w depresji człowiek nie jest zdolny do uwierzenia w to, że może wydarzyć się coś dobrego. Dodatkowo utrzymuje się u niego obniżony nastrój.
Depresja wyróżnia się tym, że przygnębienie utrzymuje się głównie przez cały czas i nie jest powiązane z żadnym konkretnym wydarzeniem – to bardziej ogólne uczucie dotykające chorego przez cały czas. Ból i cierpienie po stracie kogoś bliskiego powoli, z upływem czasu maleje. Bardzo częste są tutaj napady smutku związane ze wspomnieniem o zmarłym

Gdy osoba będąca w okresie żałoby myśli o śmierci, to są to zazwyczaj rozważania dotyczące ,,drugiej strony” oraz możliwości dołączenia do osoby zmarłej. W epizodzie depresji chory może koncentrować się na możliwości zakończenia swojego życia z powodu braku sił, niskiego poczucia własnej wartości oraz nieradzenia sobie z cierpieniem.

Kogo dotyka problem depresji?

Wbrew powszechnemu przekonaniu może ona tak naprawdę dotknąć każdego z nas.

– Obecnie stanowi ona 4 najpoważniejszy problem zdrowotny na świecie.

– Oszacowano, że tylko 1 osoba na 5 zmagających się z depresją otrzymuje specjalistyczną pomoc

– Około 20-30% chorych popełnia samobójstwo

– Kobiety chorują dwa razy częściej niż mężczyźni

– Depresja dotyka około 10% populacji.

Jak wygląda terapia poznawczo-behawioralna depresji?

Taka forma terapii ma swój określony schemat. Pozwala to zachować wysoce efektywne wyniki w leczeniu depresji, porównywalny do skuteczności farmaceutycznych leków antydepresyjnych. Skupia się ona na identyfikowaniu i nazywaniu błędnych przekonań, myśli, zachowań, które w istotny sposób wpływają na występowanie i utrzymywanie się depresji. Koncentruje się na teraźniejszości. Terapeuta wraz z pacjentem poszukuje automatycznych, błędnych przekonań odnośnie rzeczywistości. Pomaga spojrzeć zarówno na siebie, jak i sytuacje z zupełnie innej strony. Dzięki narzędziom terapeutycznym, które posiada psycholog, pacjent uczy się radzić sobie z krytycznymi myślami wobec siebie i czuję się coraz lepiej. Wymaga to jednak od pacjenta aktywnego udziału w procesie terapeutycznym. Podczas pierwszych wizyt razem z terapeutą określa się stopień nasilenia objawów depresji, w czym pomocne są kwestionariusze (np. Skala depresji Becka, Ogólna Skala Oceny Funkcjonowania itp.). Bardzo ważne jest również określenie celów, które pacjent chce osiągnąć. Zachodzące zmiany będą widoczne dzięki stałemu monitorowaniu postępów w terapii.

Jeśli czujesz, że ten problem mógł dotknąć także ciebie, skontaktuj się z nami! Prowadzimy również terapię online.

Autorka:

Daria Kos – studentka V roku Psychologii na Akademii Ignatianum w Krakowie, praktykantka CPB „Punkt Widzenia”

Literatura:

American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fifth edition (DSM-5). Arlington, VA: American Psychiatric Association; 2013.

Segal, Z. V., Williams, J. M. G., & Teasdale, J. D. (2009). Terapia poznawcza depresji oparta na uważności: nowa koncepcja profilaktyki nawrotów. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Foto: Dragana_Gordic – pl.freepik.com

“MAMO, BOJĘ SIĘ…”- ZABURZENIA LĘKOWE U DZIECI I MŁODZIEŻY

Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży są jednym z najczęstszych problemów z jakimi rodzice zgłaszają się do gabinetu psychologa. Cechują się chronicznym przebiegiem i mogą prowadzić do poważnych zakłóceń w życiu dorosłym. Symptomy somatyczne pojawiające się u dzieci i nastolatków, to zazwyczaj ból brzucha, ból głowy, napięcie mięśniowe, nadmierna potliwość czy uczucie dławienia bądź duszenia. Najczęstszymi zaburzeniami lękowymi występującymi u dzieci i młodzieży są: zespół uogólnionego lęku, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, fobia szkolna oraz lękowe zaburzenia separacyjne.

Wśród okresów rozwojowych, w których może pojawić się określony rodzaj lęku, można wymienić kilka charakterystycznych, w ramach których nasilenie objawów związanych z lękiem jest ściśle związane z daną fazą rozwojową dziecka i świadczą one o normalnym rozwoju emocjonalnym dziecka. Zatem można wyróżnić (według A. Carra, 1999):

● Okres niemowlęcy – pierwsze sześć miesięcy to czas występowania strachu przed niespodziewanymi, intensywnymi bodźcami zmysłowymi (np. nagły hałas, ostre światło), natomiast kolejne sześć miesięcy to czas występowania lęku separacyjnego, gdy źródłem niepokoju jest oddzielenie od opiekuna.

● Okres 2–4 lat – głównym źródłem strachu mogą być twory wyobraźni (potwory) oraz kolor czarny. To etap rozwoju, podczas którego dynamicznie zaczyna rozwijać się myślenie wyobrażeniowe.

● Okres 5–7 lat – czas przedszkolny, w którym głównym źródłem strachu mogą być katastrofy naturalne, takie jak strach przed trzęsieniem ziemi, powodzią, który może być dodatkowo indukowany przez media. W tym czasie pojawia się również lęk przed ciemnością. Dosyć charakterystyczne dla tego okresu rozwoju jest również występowanie większego nasilenia dolegliwości somatycznych – stosunkowo często różnym objawom lękowym towarzyszą np. bóle brzucha lub inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

● Okres 8–11 lat – czas szkoły podstawowej, kiedy źródłem strachu mogą być rywalizacja i porównywanie się z rówieśnikami, osiągnięcia szkolne i sportowe.

● Okres 12–18 lat – czas adolescencji, podczas którego najczęstszym obszarem manifestacji lękowej może być zagrożenie wykluczeniem spośród grona rówieśników.

Kiedy warto zgłosić się na konsultację psychologiczną?

Dzieci mogą się bać, kiedy są wywoływane do odpowiedzi w szkole, kiedy są namawiane do rywalizacji sportowej czy innej sportowej aktywności lub kiedy prosi się je o wystąpienie przed przyjaciółmi i krewnymi. Takie reakcje są normalne. Zaburzenia lękowe wieku dziecięcego charakteryzują się bardziej skrajnymi i trwałymi reakcjami emocjonalnymi. To właśnie te ostre przejawy zachowań emocjonalnych wymagają interwencji terapeutycznych.

Jeśli zauważasz u swojego dziecka poniższe trudności, warto zasięgnąć porady psychologa:

powtarzające się silne cierpienie w sytuacji, kiedy dochodzi do rozdzielenia dziecka z domem lub osobą, do którego dziecko jest najmocniej przywiązane;
uporczywe i nadmierne obawy, że jakieś nieszczęśliwe zdarzenie spowoduje rozdzielnie z osobą, do której dziecko jest najmocniej przywiązane;
nadmierny lęk do przebywania samemu w domu czy zasypiania bez obecności w pobliżu osoby znaczącej dla dziecka;
powtarzające się skargi na objawy fizyczne, wtedy gdy dziecko spodziewa się trudnej dla siebie sytuacji;
unikanie środowiska szkolnego, wysoka absencja w szkole, objawy somatyczne przed pójściem do szkoły (ból brzucha, wymioty, zaparcia, bóle głowy);
chroniczne zamartwianie się dziecka, które jest nadmierne i nieadekwatne do sytuacji;
znaczne trudności w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami, nadmierny lęk przed nowymi sytuacjami czy miejscami, a co za tym idzie, ograniczenie aktywności dziecka, które hamuje jego rozwój społeczno-emocjonalny.

Jedną ze skutecznych form pomocy w przypadku zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży jest terapia poznawczo – behawioralna połączona z psychoedukacją rodziców. Terapia poznawczo – behawioralna jest ustrukturyzowaną, ograniczoną w czasie formą pracy, której podstawowym założeniem teoretycznym jest istnienie związku między myślami, uczuciami i zachowaniami. Pozwala ona rodzinie i dziecku zrozumieć charakter zaburzenia, dowiedzieć się co go wywołało i co podtrzymuje. Podczas terapii dziecko ma szansę zmierzyć się ze swoimi negatywnymi myślami, sytuacjami lękowymi oraz nauczyć się krok po kroku jak skutecznie rozwiązywać problem.

Zapraszamy do kontaktu z naszym Centrum Poznawczo-Behawioralnym „Punkt Widzenia” w Bielsku-Białej, gdzie prowadzona jest psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży.

Autor: Edyta Mynarska- psycholog dziecięcy, psychoteraputka poznawczo-behawioralna

Literatura:

Ilg F.L., Ames L.B., Baker S. (2007). Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy. Gdańsk, GWP

Pilecka W. (red), (2011). Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Kraków, WUJ

Philip C. Kendall (2004), Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji, Gdańsk, GWP

Follow Us